آسیب های شبکه های اجتماعی و نرم افزارهای پیام رسان تلفن همراه بر فرد و خانواده

آسیب های شبکه های اجتماعی و نرم افزارهای پیام رسان تلفن همراه بر فرد و خانواده

در خصوص جایگاه و نقش رسانه های جدید و فناوری های نوظهوری چون شبکه های اجتماعی مجازی و نرم افزارهای تلفن همراه دیدگاه های متفاوت و متنوعی وجود دارد که همگی آنها در نظریه های تأثیر تکنولوژی با فناوری از اواخر دهه ی ۶۰ با ظهور فناوری های نوین در جامعه ی غرب ریشه دارد(تاریخچه شبکه های اجتماعی). در یک دسته بندی این نظریه ها را می توان به سه رویکرد تقسیم کرد؛ رویکرد نخست، رویکرد بدبینانه و با تأکید بر نقش و اثرات منفی رسانه های جدید در جامعه و خانواده است. این رویکرد پیرو اندیشه های نیل پستمن در نظریه ی تکنوپولی هستند. پستمن با طرح تکنوپولی و تسلیم فرهنگ به تکنولوژی معتقد است، فناوری های نوین باعث از بین رفتن سیستم های کنترل و دفاع قدرت فرهنگی در برابر هجوم بی رویه و بی امان داده هاست که به تسلیم فرهنگ و ساخت آن توسط فناوری منجر می شود ( پستمن، ۱۳۷۳: ۵۴). اندیشه های فوکویاما نیز در راستای همین رویکرد قرار دارد. فوکویاما که به یک رهیافت سلسله مراتبی به روابط بین تکنولوژی و فرهنگ در متن جامعه اعتقاد دارد، تکنولوژی را محمول و فرهنگ را حامل می داند. وی تکنولوژی را قلمرو تأثيرها و اعمال قاطع و فرهنگ را پذیرشگاه آن تأثيرات می داند. تکنولوژی به فرهنگ جهت و ساخت می دهد و آن را به شکل خود در می آورد (سلیمی، ۱۳۸۷: ۳۲).

نظریه ی تکنوپولی چیست؟

«تکنوپولی» نام اثری است از نویسنده و منتقد فقید آمریکایی، نیل پستمن (2002 – 1931) که در بین آثار وی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
وی در این اثر، با رد نظریه خنثی بودن تکنولوژی، به تأثیرات و پیامدهای ورود و گسترش تکنولوژی در عصر جدید پرداخته و جامعه آمریکا و فرهنگ حاکم بر آن را – که به عنوان تمدن و فرهنگ اعلای بشری شناخته می شود – مورد نقد و بررسی قرار داده است. آنچه در پی می آید، خلاصه ای است از گفت وگوی «بریان لمب» با وی که به توضیح برخی مطالب و موضوعات این اثر پرداخته است.

بر اساس این رویکردهای هيوبرت دریفوس در کتاب نگاه فلسفی به اینترنت و دنیای وب معتقد است، اینترنت و رسانه های وبی باعث ایجاد تکنوپولی و تسلیم فرهنگ به این فناوری می شوند و این رسانه های نوظهور در آینده ی نه چندان دور فرهنگ را از بین می برند. اینترنت با هجوم اطلاعات بنیان تفکر ساختمند در نظام فرهنگی را می شکند و فضای فرهنگی و بی فرهنگی فراوانی ایجاد می کند که باعث سردرگمی در فهم فرهنگ و ایجاد فرهنگ التقاطی می شود.

مبانی نظری آموزش مهارت های زندگی

 پیرو همین رویکرد وین و کاتز در مقاله ای با عنوان «اغراق در باب فضای مجازی» به جنبه های دیگر اثرات منفی رسانه های جدید و فضای مجازی بر نظام خانواده می پردازد. آنها در این مقاله با حمله به بحث گمنامی در فضای مجازی، تخریب روابط اجتماعی و انزوای اجتماعی واقعی در بین اعضای خانواده و کاهش تعاملات کاربر در فضای واقعی خانواده و تکنولوژی زدگی اعضای خانواده را عامل تخریب ارتباطات انسانی و تعاملات اجتماعی اعضای خانواده در درون و بیرون از آن می دانند. «تعاملات در فضای مجازی باعث تعلق و سرسپردگی فرد به این فضا و غرق شدن در فردیت ناخواسته ی خود است. این امر باعث انزوای اجتماعی، جامعه ای اتمیزه شده و کاهش تعاملات واقعی در جهان واقعی می شود. شبکه های اجتماعی مجازی عامل تخریب جامعه ی واقعی در ازای جامعه واهی مجازی است» (97 :2005 ,Wynn & Katz)در همین مسیر میهیل و ویلیامز سیمز با توجه به گرایش روزافزون مردم به این رسانه های جدید بحث از خودبیگانگی جدید و مدرن را مطرح کردند. آنها معتقدند که این رسانه های نوین اغلب آدمی را به گونه ای مسحور جاذبه های خود می کند که به عوض آنکه فاعل خودمختار و خود آیین عمل کنند در مقابل تسلیم و پذیرنده ی محض فناوری و به مقتضیات وی تن در می دهند. از خود بیگانگی فرد در مقابل این رسانه های نوین زمانی محقق می شود که شخص اراده ی آزاد خود را فرو گذارد و رویه ی مصرف کنندگی انفعالی را بپذیرد (5 :2004 ,Milial & Willians Sinas) این امر باعث جدایی، غرق شدن اعضای خانواده در این رسانه و دوری از بطن واقعی خانواده و حضور واقعی آنها در کنار هم می شود. از این طریق رسانه های جدید باعث تحولات کیفی، بنیادی و برگشت ناپذیر در زندگی شخصی و خانوادگی کاربر می شوند.

 حتی در بحث نقش خانواده در آموزش و یادگیری نیز تأثیرات این رسانه منفی انگاشته شد. نیکولاس کر در تحقیقی در سال ۲۰۰۸ که در سال ۲۰۰۹ منتشر شده به بیان تأثیر اینترنت و مشتقات آن در نحوه ی آموزش، یادگیری و تفکر فرد و تغییر ظرفیت درک و فهم کاربر پرداخته است. وی در این مقاله معتقد است که در سال های اخیر سهم اینترنت در آموزش و یادگیری کاربران نوجوان و جوان در حال پیشی گرفتن از سهم والدین و اعضای خانواده است. اما این آموزش و نحوهی تفکر به لحاظ ماهوی بسیار متفاوت است. وی بر اساس ایده ای از یک متخصص مغز که معتقد است اطلاعات ساختار نیافته و متناقض ساختار مغز انسان را تغییر و آن را به حافظه دانی تبدیل می کند، به این مسئله پرداخت که اطلاعات متعدد، متناقض و فراوان روی مغز کاربر تأثیر می گذارد و فهم وی را به صورت سطحی و نظام تفکر وی را کاهش و مغالطه ای و بی نظم می کند. این تحقیق نشان می دهد، کاربرانی که از اینترنت و شبکه های اجتماعی زیاد استفاده می کنند و تعامل نادرستی با آنها دارند در درازمدت توانایی تمرکز بر موضوعات و مسائل، توانایی درک و فهم مطالب و توان تحليل، فهم استدلال های قوی و مفصل و حتی شوق مطالعه ی جدی را از دست می دهند و به یک مرورگر عادی تبدیل می شوند (23 :2009 ,Car)در ضمن، دسترسی کودکان و نوجوانان به شبکه های اجتماعی و انتشار محتوای غیراخلاقی، تصاویر مستهجن، رعایت نشدن گروه های سنی، سوء استفاده های جنسی و … موجب شده بسیاری از باورهای تربیتی نادیده گرفته شود و الگوی تربیتی ای در خانواده شکل گیرد که خانواده در ایجاد آن کمترین سهمی دارد (خجیر، ۱۳۹۳: ۶۵)

رویکرد دوم آسیب های شبکه های اجتماعی خوش بینانه است. این رویکرد که برخاسته از اندیشه های اقتصادی دانیل بل و فریتز ماکلوپ و جامعه شناسی آنتونی گیدنز است، معتقد است که رسانه های نوین باعث تحولات مثبت اقتصادی اجتماعی و فرهنگی برای جامعه است. خارج از همین نگاه کلی، آنتونی گیدنز در همین چارچوب نظریه ی جاکندگی را مطرح می کند و معتقد است رسانه های نوین امکان حضور در هر زمان و مکانی را به کاربر می دهد و فرد می تواند با کنده شدن از روابط اجتماعی محلی و بافت محلی و حضور در یک بافت دیگر به انباشت تجربه ی خود بپردازد. این امر باعث آشنایی با دنیای مدرنیته و آثار وی و در نهایت پذیرش وی می شود. او معتقد است رسانه های نوین باعث بازاندیشی در کاربر و ایجاد سرشت بازاندیشانه ی مدرنیته می شود (مهدی زاده، ۲۱:۱۳۹۳ ).

 به تعبیری فرد از طریق این شبکه ها وارد زندگی مدرن می شود و مدرن زندگی می کند. در ادامه همین نظرات درباره آسیب های شبکه های اجتماعی هوارد رینگولد بیان می کند، رسانه های اجتماعی باعث شکل گیری نوعی هویت جهانی یا جهان وطنی می شود. این امر به کاربر این امکان را می دهد که چندگانگی فرهنگی و پذیرش فرهنگ کشورها و گروه های دیگر را داشته باشد (ذکایی و خطیبی، ۱۳۸۵: ۲۳).

در راستای همین رویکرد، برخی اندیشمندان توسعه ی فناوری های اطلاعات و ارتباطات، افزایش ضریب نفوذ اینترنت و به ویژه بهره گیری از امکانات وب و شکل گیری و حفظ روابط اجتماعی از فاصله های دور را امکان پذیر کرده و این تغيير فناوری نبود تمرکز روابط اجتماعی را به همراه داشته است. اینکه چه اطلاعاتی میان طرفین رد و بدل می شود یا در جای صحت و سقم اطلاعات چقدر است، یا اساس کاربران با هویت واقعی خود شروع به ارتباط گیری می کنند یا نه مهم نیست. مهم فضایی است که افراد به لحاظ ارتباطی به راحتی در آن احساس امنیت کنند، تا جایی که حتی می توانند تصویرهای دروغین از خود به دیگری ارائه دهند (روحی، ۱۳۸۹: ۵۴). فضای مجازی محدودیت های زمانی و مکانی را از بین می برد و تعامل موازی را امکان پذیر می کند و اساسا یکی از پروتکل های فضای اینترنت، امکان دسترسی های همزمان به یک فضا و یا فضاهای متفاوت است» (عاملی، ۱۳۸۹: ۱۴۱).

 در این فضا کاربر می تواند آزادانه و بدون نظارت به گسترش ارتباطات خود حتی ارتباطات پرخطر بپردازد. ارتباطات دوستی بدون حصر از نتایج این امر است. شکل گیری خود پسامدرن و هویت چندگانه نیز از ظرفیت های دیگر این رسانه های نوظهور است. تری کل درباره ی رابطه ی حضور در این شبکه ها معتقد است که کاربران در این فضا با ورود به دنیای دیگر خود پسامدرنی دارند. آنها می آموزند که در دنیای دیگر چگونه باشند و چگونه آن دنیای دیگر را در دنیای واقعی پیاده کنند. پیش از این تراکل با استون در کتاب زندگی بر روی صفحه می نمایش مفصل به نقش رسانه های جدید بر روی تغییر خود و فرد پرداختند. طبق این دیدگاه، فرد با گمنامی و حذف نشانه های فیزیکی خود این اختیار را دارد که به آسانی نقش های متعددی را در زمان های مختلف با تنظیمات مختلف مورد دلخواه و پسند خود بازی کند. این کار به وی این توان را می دهد که در جامعه نقش های گوناگونی را ایفا کند و هویت چندگانه داشته باشد (خجیر، ۱۳۹۳: ۶۷)

مزایای شبکه های اجتماعی مجازی

رویکرد سوم آسیب های شبکه های اجتماعی که رویکرد تلفیقی و عمل گراست، معتقد است که رسانه های جدید ظرفیت ها و توانمندی ها و آسیب ها و نواقصی دارند که با توجه به شناخت این نقاط مثبت و منفی باید از ظرفیت های رسانه های جدید و فناوری های نوین استفاده کرد. به طور حتم سرآمد این رویکرد، نظرات مانوئل کاستلز است. کاستلز در تمامی آثار خود بر همین امر (رویکرد عمل گرا) تأكید دارد. وی با همین نگاه به نقش رسانه های نوین در توسعه ی اقتصاد و سازمان در آثار متقدم خود و نقش آنها در ساخت فرهنگ، تقویت جنبش های اجتماعی، هویت مقاومت، توانایی پادقدرت و شکل گیری در برابر قدرت در آثار جدید تر می پردازد. بر همین اساس است که در پارادایم فناوری اطلاعات وی تأثیر فناوری در جامعه بسیار فراگیر است. وی فناوری اطلاعات را عامل تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می داند و بر اساس این فناوری به بررسی این تحولات می پردازد (خانیکی و بابایی، ۱۳۹۰: ۱۴).

 با رویکرد کاستلز آسیب های شبکه های اجتماعی ، رسانه های جدید ضمن ایجاد چالش هایی برای خانواده به آن توانمندی و ظرفیت های خاصی می دهد. از سوی دیگر فضای مجازی به کمک فضای واقعی می آید. کاربران با پیوستن به شبکه های اجتماعی مجازی باعث تقویت روابط دوستی و وابستگی های خانوادگی می شوند؛ روابطی که به دلایل مختلف در زندگی واقعی دچار خدشه شده است. از آنجا که روابط گروهی در سنین نوجوانی و جوانی اهمیت خاصی دارد و همسالان اوقاتی از شبانه روز را با هم در فضای آموزشی، ورزشی، کاری و تفریحی در این شبکه ها و نرم افزارها می گذرانند، این رسانه ها در ایجاد الگوی رفتاری و تقویت آن در جهت تحکیم زندگی شان نقش مهمی ایفا می کنند. در این رویکرد، در خصوص تأثیرات فرهنگی و ارائه ی هویت نیز نظرات هيو میلر اهمیت دارد. میلر معتقد است اگر چه فضای مجازی به نسبت فضای واقعی فقرهای ماهیتی دارد، اما با توجه به شرایط موجود این امکان از طریق این رسانه ها ایجاد می شود که فرد فرصت ها و چالش های جدید در حوزه ی فرهنگ را کشف کند و بر اساس آن مورد دلخواه خود را تغییر دهد (همان: ۱۵).

 برخی محققان چون کریسلی معتقدند، شبکه های اجتماعی باعث تقویت تجربه ی زندگی کاربران نوجوان و جوان می شود. آنها می آموزند در نقطه ی دیگر از جهان همسالان وی چگونه به پدیده ها فکر می کنند و چگونه آن تفکر را در زندگی بازنمایی می کنند. این در صورتی است که آنها نابهنجاری های همسالان خود را نیز از این طریق می آموزند (خجیر، ۱۳۹۳: ۷۴)

در مجموع، این رسانه های نوظهور برای جامعه ی ایرانی با مختصات خاص خود و خانواده ی ایرانی – اسلامی محاسن و معایبی به همراه دارد که استفاده از آن نیازمند تشخیص صحیح آنها و تبدیل آنها به ظرفیت های بالفعل برای تقویت نظام خانواده است.